Shaman Wolf and Scholar Wolf

Тывалап бижээни Хам Бөрү биле шинчээчи Бөрү Шыяан ам. Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула дöң турар шагда чүвең иргин. Бир-ле черге xам Бөрү биле инчээчи Бөрү чурттап чоруп-тур. Ийи бөрү-даа бир хүн чемиш дилеп чоруп-ла каан, аъс-чем-даа тывылбас мындыг болуп-тур. Ол-ла ынчап чорааш, хөй чылгыга таваржып келген. Хам Бөрү тургаш: 'Боларның бирээзин тудуп чиир-дир,' деп-тир. Шинчээчи Бөрү тургаш: 'Моон чип болбас, өске черден тып чиили,' деп-тир эвеспе. Хам Бөрү тургаш: 'Аштап-суксай бердим, моортан сувай беден чип алгаш, тайгага барып, шөлээн удуп чытпас чүве бе,' дээш, чылгының аразында сувай кара беже шурай-ла берип-тир евеспе. Хам Бөрү биле шинчээчи Бөрү сувай кара бени эмеглежип тургаш, өлүрүп чип ап-тырлар эвеспе. Ону чип тура, Хам Бөрү: 'Шинчээчи-ле болгай сен, чүнү билир-дир сен, шинчилеп көрем,' деп-тир. Шинчээчи Бөрү тургаш: 'Ындыг болза мону эмин эртир тоттур чип болбас. Сөөлү барып шала багай хире апаар чүве-дир,' деп-тир. Оон шинчээчи Бөрү тургаш: 'Хам-на болгай сен, чүнү чугаалап боор сен, хамнап көрем,' деп-тир эвеспе. Хам Бөрү хамнап-хамнап: 'Маңаа чүү-даа келбес чүве-дир, харын хырын быжыы-биле чип алгаш, кылаштап чоруй баар-дыр бис,' деп-тир. Шинчээчи Бөрү тургаш: 'Мен-не тоттур чий албас мен, чүгле өйлей чиир мен,' деп-тир эвеспе. Хам Бөрү кавырактанып, карактары алараңайнып, боску кылдырткайнып, үзе тыртканын үзүү-биле сыырып, одура тыртканын олчааны-биле сыырып, ишти-баары шартайгыже ышкыштап турар кылдыр чип туруп-тур иргин. Шыяан ам. Ынчап чип турда, ыыт-ла евес ыыт, алгы-ла эвес алгы үнген дег болганда, беш-алды аъттыг кижи бо-ла кээп-тирлер. Ийи Бөрү-даа тайга-даскыл кайы сен дээж, ыңай-ла болганнар иргин. Аъттыг кижилер оларны чер алзыр аргажок бо-ла келгеннер. Хам Бөрү эңдере, шартайтыр чемненип алган болгаш, бирээзинден ыракта чыдып калгаш, ууттунуп чадап чорда: ‘Чоп чүве мегелээр сен, көрдүң бе, ам өлгенивис ол-дур!’ деп шинчээчи Бөрү демгизин чемээлеп чораан иргин. Аъттыг кижилер маңнап чадап чораан xам Бөрүнү соп өлүрүп ап-тырлар. Шинчээчи Бөрүзү чиик адак болгаш, четтирбейн эзим-аргазынче шимеш дээн чүвең иргин. Хам Бөрү биле шинчээчи Бөрү деп тоолду Чөөн-Хемчик районнуң Сүт Хөл совхозтуң Алдан-Маадырда хоочун тоолчу Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевичиниң (1908 чылда төрүттүнген) ытканын ол чер чурттуг тракторист Ондар Дарыс бижээн.

Transliteration Xam Börü bile šinčeeči Börü Šïyaan am. Ertenginiŋ ertezinde, burungunuŋ murnunda Süt-Xöl šalbaa, Sümber-Uula döŋ turar šagda čüveŋ irgin. Bir-le čerge Xam Börü bile Šinčeeči Börü čurttap čorup-tur. İyi börü-daa bir xün čemiš dilep čorup-la kaan, ahs-čem-daa tïvïlbas mïndïg bolup-tur. Ol-la ïnčap čoraaš, xöy čïlgïga tavaržïp kelgen. Xam Börü turgaš: 'Bolarnïŋ bireezin tudup čiir-dir,' dep-tir. Šinčeeči Börü turgaš: 'Moon čip bolbas, öske čerden tïp čiili,' dep-tir evespe. Xam Börü turgaš: 'Aštap-suksay berdim, moortan suvay beden čip algaš, taygaga barïp, šöleen udup čïtpas čüve be,' deeš, čïlgïnïŋ arazïnda suvay kara beže šuray-la berip-tir evespe. Xam Börü bile šinčeeči Börü suvay kara beni emegležip turgaš, ölürüp čip ap-tïrlar evespe. Onu čip tura, xam Börü: 'Šinčeeči-le bolgay sen, čünü bilir-dir sen, šinčilep körem,' dep-tir. Šinčeeči Börü turgaš: 'Ïndïg bolza monu emin ertir tottur čip bolbas. Söölü barïp šala bagay xire apaar čüve-dir,' dep-tir. Oon šinčeeči Börü turgaš: 'Xam-na bolgay sen, čünü čugaalap boor sen, xamnap körem,' dep-tir evespe. Xam Börü xamnap-xamnap: 'Maŋaa čüü-daa kelbes čüve-dir, xarïn xïrïn bïžïï-bile čip algaš, kïlaštap čoruy baar-dïr bis,' dep-tir. Šinčeeči Börü turgaš: 'Men-ne tottur čiy albas men, čügle öyley čiir men,' dep-tir evespe. Xam Börü kavïraktanïp, karaktarï alaraŋaynïp, bosku kïldïrtkaynïp, üze tïrtkanïn üzüü-bile sïïrïp, odura tïrtkanïn olčaanï-bile sïïrïp, išti-baarï šartaygïže ïškïštap turar kïldïr čip turup-tur irgin. Šïyaan am. Ïnčap čip turda, ïït-la eves ïït, algï-la eves algï üngen deg bolganda, beš-aldï ahttïg kiži bo-la keep-tirler. Iyi Börü-daa tayga-daskïl kayï sen deeš, ïŋay-la bolgannar irgin. Ahttïg kižiler olarnï čer alzïr argažok bo-la kelgenner. Xam Börü eŋdere, šartaytïr čemnenip algan bolgaš, bireezinden ïrakta čïdïp kalgaš, uuttunup čadap čorda: 'Čop čüve megeleer sen, kördüŋ be, am ölgenivis ol-dur!' dep šinčeeči Börü demgizin čemeelep čoraan irgin. Ahttïg kižiler maŋnap čadap čoraan xam Börünü sop ölürüp ap-tïrlar. Šinčeeči Börüzü čiik adak bolgaš, čettirbeyn ezim-argazïnče šimeš deen čüveŋ irgin. Xam Börü bile šinčeeči Börü dep tooldu Čöön-Xemčik rayonnuŋ Süt Xöl sovxoztuŋ Aldan-Maadïrda xoočun toolču Monguš Xürgül-ool Sazïg-Xunayevičiniŋ (1908 čïlda törüttüngen) ïtkanïn ol čer čurttug traktorist Ondar Darïs bižeen.

Translation

Source

• Daryma, O. K., & Orgu, K. Kh. (eds.) Тыва тоолдар : Чедиги үндүргени (Tuvan folktales : Seventh volume). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1968. 249-251.

References

• Taube, E. (ed.). Tuwinische Volksmärchen (Tuvan folktales). Berlin: Akademie-Verlag, 1978. 24-25.