The Orphan Boy

Тывалап бижээни Өскүс-оол Оол Шыяан ам. Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула дөŋ турар шагда чүвези иргин. Бир черге ада-ие-даа чок, багай Өөкүс-оол хөөкүй чурттап чораан чүвези иргин. Суг далайдан балык-байлаң тудуп чип, арга-каскактан ай-бес казып чип, амыдырап чораан-даа Өөкүс-оол чүвези иргин. Бир-ле улчуп чорааш, бир бай кижиниң аалынга таваржып кээп-тир. Биеэги аалга кээрге, улуг бай кижиниң аалы болган иргин. Өөкүс-оол биеэги байның өөнге кирип келгеш, амыр-менди солчуп турган иргин. Бай олура: ‘Экии, оол, кайыын келдиң, аалың-чурттуң кайда боор?’ деп айтырарга: ‘Мен болза ада-ие-даа чок, аал-чурт-даа чок, чер кезип чоруур кижи мен ийин’ деп олурган. Шыяан ам. Бай олурга: ‘Айбылап-хөлезилеп алыр магалыг кижи тыптып келген чүве эвес деппе’ деп оолду ашкарып-чемгерип олурган. Бай олургаш: ‘Меңээ үш чыл хиреде ажылдап бер. Ооң соонда чүнү-ле алыр, хереглээр сен, мен доозазын бээр мен,’ деп олуруп-тур. Оол тургаш: ‘Харын ындыг-ла болган-дыр, ынчаарга, хайыраатым, үш чыл ажылдап бергеш, чоруурумда сээң хаваангче үш катап согуп алыр мен’ дээрге, бай олургаш: ‘Ындыг-дыр’ деп чөпшээреп орган чүвең иргин. Шыяан ам. Өөкүс-оол-даа бай кижиниң аалынга үш чыл хиреде ажылдап, мал-маганын кадарып, оорга-мойну дежилгиже ажылдап берип келген-даа иргин. Өөкүс-оол бир-ле боданып олурга, турар дээн хонук-хуусаазы үш чыл херек чок, беш-алды чыл чеде берген мындыг болган иргин ийин. Өөкүс-оол-даа: ‘Чоп кончуг хоранныг, кулугур боор, маңаа мынчага кулдадыр бе’ дээш, өгже кире халааш, байның хаваанче бир согуурга, далып каап-тыр; ийи дугаар согааш, мээзин ойа согаан, үш дугаар согааш, өлүр согуп ап-даа турган. Өөкүс-оол олургаш: ‘Мээң согуум шыдаваан байны мен канчаптар мен. Мээң ажыл-ажыымны ажыр-эрттир ажыглап алгаш, чараазын сыыртынып, чазыйы өөскүп орду ыйнаан моң. Мээң амы-тынымга кыжанып, эриидеп, өгү караңайнып, ала караан хыйыр-кылчаң көрүп чорааны меге эвес, бо кулугурнуң дээш, байның мал-маганын мал кылып, ара-албатызы-биле үлежип-хуваажып алгаш, ой черден одуруг үндүр, чик черниң бажындан чирик баалык тывылдыр турумчуп чурттап, узун назын назылап, улус чонунуң еки аксын дыңнап, чыргалды-дамчыкты кырыгыже көрүп хана берген-дир оо!’ [...], Өскүс-оол, [...] деп тоолдары О. К.-Ч. Дарыма дыңнап бижээн.

Transliteration [286] Ösküs-ool Šïyaan am. Ertenginiŋ ertezinde, burungunuŋ murnunda Süt-Xöl šalbaa, Sümber-Uula döŋ turar šagda čüvezi irgin. Bir čerge ada-iye-daa čok, bagay Ösküs-ool xööküy čurttap čoraan čüvezi irgin. Sug dalaydan balïk-baylaŋ tudup čip, arga-kaskaktan ay-bes kazïp čip, amïdïrap čoraan-daa Ösküs-ool čüvezi irgin. Bir-le ulčup čoraaš, bir bay kižiniŋ aalïnga tavaržïp keep-tir. Biyeegi aalga keerge, ulug bay kižiniŋ aalï bolgan irgin. Ösküs-ool biyeegi baynïŋ öönge kirip kelgeš, amïr-mendi solčup turgan irgin. Bay olura: ‘Ekii, ool, kayïïn keldiŋ, aalïŋ-čurttuŋ kayda boor?’ dep aytïrarga: ‘Men bolza ada-iye-daa čok, aal-čurt-daa čok, čer kezip čoruur kiži men iyin’ dep olurgan. Šïyaan am. Bay olurga: ‘Aybïlap-xölezilep alïr magalïg kiži tïptïp kelgen čüve eves deppe’ dep ooldu aškarïp-čemgerip olurgan. Bay olurgaš: ‘Meŋee üš čïl xirede ažïldap ber. Ooŋ soonda čünü-le alïr, xeregleer sen, men doozazïn beer men,’ dep olurup-tur. Ool turgaš: ‘Xarïn ïndïg-la bolgan-dïr, ïnčaarga, xayïraatïm, üš čïl ažïldap bergeš, čoruurumda seeŋ xavaangče üš katap sogup alïr men’ deerge, bay olurgaš: ‘Ïndïg-dïr’ dep čöpšeerep organ čüveŋ irgin. Šïyaan am. Ösküs-ool-daa bay kižiniŋ aalïnga üš čïl [287] xirede ažïldap, mal-maganïn kadarïp, oorga-moynu dežilgiže ažïldap berip kelgen-daa irgin. Ösküs-ool bir-le bodanïp olurga, turar deen xonuk-xuusaazï üš čïl xerek čok, beš-aldï čïl čede bergen mïndïg bolgan irgin iyin. Ösküs-ool-daa: ‘Čop končug xorannïg, kulugur boor, maŋaa mïnčaga kuldadïr be’ deeš, ögže kire xalaaš, baynïŋ xavaanče bir soguurga, dalïp kaap-tïr; iyi dugaar sogaaš, meezin oya sogaan, üš dugaar sogaaš, ölür sogup ap-daa turgan. Ösküs-ool olurgaš: ‘Meeŋ soguum šïdavaan baynï men kančaptar men. Meeŋ ažïl-ažïïmnï ažïr-erttir ažïglap algaš, čaraazïn sïïrtïnïp, cazïyï öösküp ordu ïynaan moŋ. Meeŋ amï-tïnïmga kïžanïp, eriidep, ögü karaŋaynïp, ala karaan xïyïr-kïlčaŋ körüp čoraanï mege eves, bo kulugurnuŋ deeš, baynïŋ mal-maganïn mal kïlïp, ara-albatïzï-bile üležip-xuvaažïp algaš, oy čerden odurug ündür, čik černiŋ bažïndan čirik baalïk tïvïldïr turumčup čurttap, uzun nazïn nazïlap, ulus čonunuŋ eki aksïn dïŋnap, čïrgaldï-damčïktï kïrïgïže körüp xana bergen-dir oo!’ [302] [...] Ösküs-ool [...] dep tooldarï O. K.-Č. Darïma dïŋnap bižeen.

Translation

Source

• Čančï-čöö. Demir-Šilgi ahttïg Tevene-Möge: Tïva tooldar [Tevene-Möge with the horse Demir-Šilgi: Tuvan Folktales]. Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972. 286-287.