The Raven and the Owl

Тывалап бижээни Кускун биле Үгү Шыяан ам. Эрте бурун эңге-доңга дагда чүвең иргин ийин. Очур-чандан тайганың баарында калбак кара эзимниң иштинге Үгү биле Кускун ийи ужуражып кээп-тир. Кускун олургаш: ‘Сенден мен артык, каш янзы дылды билир мен’ деп-тир эвеспе оң... Үгү олургаш: ‘Мен сенден ажыг мен, тос дылды доозазын билир кижи мен’ деп, маргыжып олурган иргин ийин. Үгү-даа чүзү боор чаш уруг өттүнүп алгырып, дилги өттүнүп чакырып эдип-даа олурган-дыр эвеспе. Кускун-даа чүгле ‘коңук-коңук, кык-кык’ кылдыр эдер боордан башка, чүнү-даа билбес эдип орда, хову, дагның дылгыр Чашкаадай деп кужу ужуп келгеш: ‘Мен олурумда ‘дыл билир бис’ деп хей-ле ынчап олур силер, черле силерден артык, чеден бир дылды билир амытан мен боор мен,’ деп-тир эвеспе. Кижи өттүнүп сыгырар, күшкүрер, мал өттүнүп эдер, киштээр; дээлдиген өттүнүп киштеп эдер, сайлык, баарзык, сааскан, хамнаарак, өрге, күске болгаш оранның чивирлиг (*) куш бүрүзүнүң үнүн дооза өттүнер, оларның аажызын доозазын чаңнап тургаш көргүзер, аастыг, дылдыг араатан бүгүдезин шуптузун билир болган. Аң-мең оранын шуптузун чугаалап бергеш: ‘Мен олурумда хей-ле маргыжып олур силер’ дээш, ховузунче караш кылдыр, даанче далдырт кылдыр ужуп чоруй барып-тыр эвеспе. Шыяан ам. Кускун олургаш: ‘Ханга хоптак, чазый-чилби Үгү сээң төөгүңде аргага оъттап чораан эликтиң ооргазын орта тепкеш, эликтиң маңынга шыдашпайн бир будуң-биле дытка тепкеш, чавааң чара соктуруп алган чүве дээни кай’ деп, Үгүнүң төөгүзүн одап, сөглеп орган иргин ийин. Үгү олургаш: ‘Кускун сен, ындыг-ла эки чүве болдуң бизе (**), удуп чыткан Үгүнүң караан соктай бергеш, туттуруп чиртип каан чүве дивежикпе!’ деп, Кускуннуң төөгүзүн одап, сөглеп орган иргин ийин. Шыяан ам. Үгү оргаш: ‘Бир эвес Кускун сен дүне ужуп чоруур болдуң бизе, боскуң одура теп каар мен!’ деп, хыы ханмайн кыжанып орган иргин. Кускун оргаш: ‘Бир эвес Үгү сен хүндүс ужуп чоруур болдуң бизе, карааң деже шаап өлүрүп каар мен!’ деп, кыжанып орган иргин. Ооң уламы-биле хүндүс боорга, Кускуннуң караанга Үгү көстүп ужуп болбас; дүне боорга, Үгүнүң караанга Кускун көстүп ужуп болбас болган төөгүлүг амытаннар чүвең иргин ийин. Олар-даа ол хевээр баардылаар. Ону-даа ол хевээр тоолдадым. (*) чивирлиг – чалгынныг (**) болдуң бизе – болзуңза Кускун биле Үгү деп тоолду Бай-Тайга районда Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксында дарган Тондук Салчак Дамдыновичиниң ытканын ТДЛТЕШИ-ниң [Тыва дыл, литература болгаш төөгүнүң эрем-шинчилел институу] эртем ажылдакчызы О. Дарыма бижээн.

Transliteration Kuskun bile Ügü Šïyaan am. Erte burun eŋge-doŋga dagda čüveŋ irgin iyin. Očur-čandan tayganïŋ baarïnda kalbak kara ezimniŋ ištinge Ügü bile Kuskun iyi užuražïp keep-tir. Kuskun olurgaš: ‘Senden men artïk, kaš yanzï dïldï bilir men’ dep-tir evespe oŋ... Ügü olurgaš: ‘Men senden ažïg men, tos dïldï doozazïn bilir kiži men’ dep, margïžïp olurgan irgin iyin. Ügü-daa čüzü boor čaš urug öttünüp algïrïp, dilgi öttünüp čakïrïp edip-daa olurgan-dïr evespe. Kuskun-daa čügle ‘koŋuk-koŋuk, kïk-kïk’ kïldïr eder boordan baška, čünü-daa bilbes edip orda, xovu, dagnïŋ dïlgïr Čaškaaday dep kužu užup kelgeš: ‘Men olurumda ‘dïl bilir bis’ dep xey-le ïnčap olur siler, čerle silerden artïk, čeden bir dïldï bilir amïtan men boor men,’ dep-tir evespe. Kiži öttünüp sïgïrar, küškürer, mal öttünüp eder, kišteer; deeldigen öttünüp kištep eder, saylïk, baarzïk, saaskan, xamnaarak, örge, küske bolgaš orannïŋ čivirlig (*) kuš bürüzünüŋ ünün dooza öttüner, olarnïŋ aažïzïn doozazïn čaŋnap turgaš körgüzer, aastïg, dïldïg araatan bügüdezin šuptuzun bilir bolgan. Aŋmeŋ oranïn šuptuzun čugaalap bergeš: ‘Men olurumda xey-le margïžïp olur siler’ deeš, xovuzunče karaš kïldïr, daanče daldïrt kïldïr užup čoruy barïp-tïr evespe. Šïyaan am. Kuskun olurgaš: ‘Xanga xoptak, čazïy-čilbi Ügü seeŋ töögüŋde argaga ohttap čoraan eliktiŋ oorgazïn orta tepkeš, eliktiŋ maŋïnga šïdašpayn bir buduŋ-bile dïtka tepkeš, čavaaŋ čara sokturup algan čüve deeni kay’ dep, Ügünüŋ töögüzün odap, söglep organ irgin iyin. Ügü olurgaš: ‘Kuskun sen, ïndïg-la eki čüve bolduŋ bize (**), udup čïtkan Ügünüŋ karaan soktay bergeš, tutturup čirtip kaan čüve divežikpe!’ dep, Kuskunnuŋ töögüzün odap, söglep organ irgin iyin. Šïyaan am. Ügü orgaš: ‘Bir eves Kuskun sen düne užup čoruur bolduŋ bize, boskuŋ odura tep kaar men!’ dep, xïï xanmayn kïžanïp organ irgin. Kuskun orgaš: ‘Bir eves Ügü sen xündüs užup čoruur bolduŋ bize, karaaŋ deže šaap ölürüp kaar men!’ dep, kïžanïp organ irgin. Ooŋ ulamï-bile xündüs boorga, Kuskunnuŋ karaanga Ügü köstüp užup bolbas; düne boorga, Ügünüŋ karaanga Kuskun köstüp užup bolbas bolgan töögülüg amïtannar čüveŋ irgin iyin. Olar-daa ol xeveer baardïlaar. Onu-daa ol xeveer tooldadïm. (*) čivirlig – čalgïnnïg (**) bolduŋ bize – bolzuŋga Kuskun bile Ügü dep tooldu Bay-Tayga rayonda Möŋgün-Tayganïŋ Mugur-Aksïnda dargan Tonduk Salčak Damdïnovičiniŋ ïtkanïn TDLTEŠI-niŋ [Tïva dïl, literatura bolgaš töögünüŋ ertem-šinčilel institudu] ertem ažïldakčïzï O. Darïma bižeen.

Translation The Raven and the Owl Well then. It must have been in the early, past times. At the front of the Ochur-Chandan taiga, in the vast black forest, the Owl and the Raven met one another. Said the Raven: 'I am better than you, I know so many languages.' But the Owl said in rebuke: 'I am better than you, I am someone who knows nine languages altogether.' And the Owl uttered sounds, he cried, imitating some young child, and he called, imitating a fox. The Raven, besides uttering only the sound 'croak-croak', uttered sounds without knowing anything.

Source

• Daryma, O. K., & Orgu, K. Kh. (eds.) Тыва тоолдар : Чедиги үндүргени (Tuvan folktales : Seventh volume). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1968. 246-247.

References

• Compare the Tibetan proverb about the hostile relation between the raven and the owl: The smacking sound made by the raven against his palate made the owl blink his eyes (Gergan, J. A thousand Tibetan Proverbs and Wise Sayings with short Explanations of obscure Phrases. Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal 8. 1942. 157-276.)